Kürt Filozoflar; Ozan Deniz Sarıtop Kimdir

 
 Ozan Deniz Sarıtop Sözleri
 

Ozan Deniz Sarıtop
Kürt asıllı Filozof, Bilim Adamı ve Şairdir.
05 Mart 1982 yılında Diyarbakır'ın Kulp (Pasur) ilçesinde doğdu. 

• Sözcükler anlamını yitirmez, insanlar anlamını yitirir sözcüklerde. 
• Yalnızca sevgidir bağı çözülmeyen tek sözcük, yeryüzünün kalbinde. 
• Her ihanet kendisine bir soykırımdır. 
• Sizler beni seveceksiniz diye, kendi doğrularımdan vazgeçecek değilim. 
• İnsanın kendisine yalan söylemesi ile başlar, insanın kendisine ihaneti. 
• Biliriz ki, güneşin her gün doğup battığı yerdir; insan yüreği. 
• Şiir işitilmiş mısralarda, güneşi öpebilirim. 
• Aşk, bir yeryüzü ayetidir. 
• Düşüncenin kendi sınırları dışına takip durması felsefede “bilgelik” bilimde ise “delilik” bulgusu ile adlandırılır. 
• Asıl sorun şudur ki düşünemediklerimin bir gün bana ayak bağı olacağından duyduğum korkudur. 
• Aptalların hayat boyunca elde edecekleri tek iş, kukla ustalarına birer kukla olmaktır. 
• Her şiir şairde eksik bir yarım başlangıçtır. Bu yüzden bütün şiirler akraba evliliklerinin kurbanıdır. 
• Amansız bir hastalığın pençesinde katılaşan ve işlevini yitiren kelime harcı, ancak konuşmak kültürüne hakim olan halkın diliyle iyleştirilebilir…
• Basit insanlar için basit bir gerçeği dile getirmek istiyorum; “işgal edilmiş hiçbir zihnin, Tanrı’sı yoktur.” 
• Düzeni tasdik etmeyen ama düzenin içinde, düzenin yasalarıyla yaşayan insanların varlığından daha büyük bir tehlike yoktur.
•  Açlığın bok kokan siyatiğinde, yoksulluk hiç kimsenin kaderi değildir. 
• Dünyanın iklimi değişmedikçe ,  hiçbir  kanun aklın  adalet değirmeninde öğütülecek kadar; temiz, vicdani ve ahlaki değildir. 
• Siz;
  bu ülkede barışı sağlamak için, bize karşı her gün yeni bir savaş taktiğini geliştiriyorsunuz.
  Biz ise;
  bu ülkeyi bölmek için, kapılarınızın önüne her gün bir demet çiçek bırakıyoruz. 
• Sizin birçok şey bilmeniz benim hiçbir şey bilmediğim kadardır.
• Umut; bazen zamanı geri saran içimizdeki çocuğa, uzun bir yolculuk etmektir.  
•  İnsan olmanın olurunda; hak ve adalet; insan olmanın onurudur.
• İnsan korkuların mayasında siyah bir yalnızlıktır.
• Sabrın serabı var, derinmez.
• Kalbim sır kapılı gök kubbe, yalanın sıratında öğrendim doğruyu.
• En son sözü şiir söyleyecekti şayet öldürülmeseydi şair.
• Acılar çoğunluk ve çaresizliğimize gebe, kimsesiz değiliz ALLAH'ı bildiğimizden.
• Her yol küçük adımların varisidir, her küçük adımlar bir yol biçimidir.
•  Benim şiirim bütün yeryüzüdür.
•   Kendi gerçeğinin ayak izinden, tanır insan; adalet terazisini...
•  Her suç kaderin cilvesine karşı bir propagandadır.

Kürt Filozoflar; Şemseddine Şarezori

Kürt Filozof  Şemseddine Şarezori

Şemseddine Şarezori Felsefesi

 Kürt Filozoflar 8 - Şemseddînê Şarezorî] Bu büyük filozof hem Türk hem de Avrupalı birçok akademisyence çok iyi tanınır

Kürt Filozoflar 8 - Şemseddînê Şarezorî] Bu büyük filozof hem Türk hem de Avrupalı birçok akademisyence çok iyi tanınır

KÜRT FİLOZOFLAR 8 - ŞEMSEDDÎNÊ ŞAREZORÎ

Mihemed RONAHÎ

Nasıl ki Avrupa felsefesinin şekillenmesinde Atina, Roma ve Sparta gibi birkaç merkezi şehir varsa, aynen öyle de Ortadoğu'nun, özellikle de Kürt felsefesinin şekillenmesinde birkaç merkezi şehir tarihi bir rol oynamıştır. Şarezor ve Hemedan bu şehirlerdendir.

Tabii ki bu şehirler dışında da büyük filozof ve bilginler çıkmıştır. Örneğin Cizre, Amed ve daha bir çok şehri zikredebiliriz. Ama özellikle Şarezor ve Hemedan kürt tarihinde kültür, edebiyat ve düşünce alanında çok değerli emek ve çalışmalara ev sahipliği yapmıştır. Hatta bu iki şehirden sadece biri bile, bir tarih yaratmak için yeterlidir. Sözgelimi sadece Şarezor'u ele alalım. Şarezor'dan çıkan düşünürler sadece Kürtler için değil, Ortadoğu (İslam) felsefesi için de önemli bir rol oynarlar. Bu düşünürlerin ismini saydığımızda göreceksiniz ki Şarezor gerçekten de bir kültür merkezi olarak Kürdistan'ın yüreğinde yer almıştır. Peki kimdir bu Şarezor'lu bilginler. Îbn-ul Muzaffer Şarezorî, Kemaleddîn Şarezorî, Îbn-î Salah Şarezorî, Abdurrehman Şarezorî, Hesen El Şarezorî, Naliyê Şarezorî, Mewlana Xalidê Şarezorî, Mella Goranî, Ehmed el Qasimê Şarezorî, Şemseddînê Şarezorî ve daha sayabileceğimiz onlarca isim Şarezor'dan çıkmıştır. Şimdi bu değerli isimlerden biri üzerinde duracağız. Bu zat Şemseddîn Şarezorî'dir.

 

Gerçek ismi Mahmud oğlu Şemseddîn Muhammed'dir. Şarezor'da doğmuştur. Doğumu hususunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte bir kaynakta doğumu 1250 olarak gösterilmiştir. 1288 de de vefat etmiştir. Sührewerdî felsefesinin yorumlayıcısı olarak tanınır. Yaşamı hakkında çok az bilgi vardır ama. Üstadı Sührewerdî'nin yolundan gitmiştir ve Sührewerdî'nin ölümünden sonra da felsefesini devam edip geliştirmiştir. Şimdiye dek bize beş eseri ulaşmıştır.

1- Resailu şeceretul îlahiyye fi ulmil heqayiqî rabbaniye

Bu kitapta birinci bölüm bilimin sınıflandırılmasına, ikinci bölüm klasik mantığa, üçüncü bölüm siyasi ve ahlaki konulara, dördüncü bölüm doğa felsefesi ve fiziğe, beşinci bölüm ise metafizik üzerine yazışmıştır.

2- Kitabul Rumuz

Bu kitapta da antik yunan felsefesi üzerinde durmuştur. Yunan felsefesindeki Hermetik ve Helenistik düşünceyi ele almış ve bu düşüncelerin temeli üzerinde durmuştur. Ayrıca platoncu ve neoplatoncu bir bakış açısıyla “nefis” kavramı üzerinde durmuştur. Nefis ve beden ilişkisi , nefsin mahiyeti ve nefsin beden çürüdükten sonraki durumunu ele almıştır bu kitapta. Yine bu kitapta epistemolojîk bir perspektif ile bilgiyi elde etme ve nesin aydınlanması gibi konuları değerlendirmiştir.

3- Ravzatul efrah ve nuzhetul ervah

Değerli filozofumuz bu eserde de HZ. Adem'den kendi zamanına kadar yaşayan, çeşitli görüşlere sahip filozofların yaşamları üzerinde durmuştur.bu değerli eser bir biyografi gibi yazmıştır.

Ayrıca “Şerhul hîkmet”ve “et Tenkîhat fî şerhî telvîhat” adında kitapları vardır. Bu kitaplarında üstadı Meşhur Kürd Sührewerdi'nin eserlerini şerh etmiştir. Ama en ünlü şerhi “Hîkmetul îşraq” ın şerhidir.

Şarzori'ye göre insan ruhun çabası neticesinde gerçek bilgiye ulaşabilir. Ruhsal çaba ile insan doğrudan varlığın bilgisine ualaşabilir. Burada Aristo felsefesinin aksine düşünmüştür. Çünkü Aristo'ya göre akıl bir yardım olmadan bigiye ulaşamaz.

Şarezori felsefenin birçok alanında kafa ağrıtmış ve değerli düşünceler ortaya koymuştur. Ama özellikle siyasi, etik, hukuki ve metafizik alanlarda yoğunlaşmıştır.

İşraki felsefenin temelinde “hikmet” kelimesi çok kullanılmakla birlikte işraki filozoflar bu konuda çok şey söylemişlerdir. Şarezori'ye göre de hikmet ahlak ve siyasete yakın bir anlam taşır. Yine ona göre hikmet iki çeşittir. Birincisi “fiili hikmet”tir ikincisi ise “ilmi hikmet”tir. Şarezori fiili hikmeti ilmi hikmetten daha evla görür, çünkü ona göre insanın anlaşılabilir şeyleri anlaması ve idrak edebilmesi için temiz bir nefis gereklidir. Temiz bir nefis için de temiz bir ahlak ve siyaset gereklidir.

Hikmet kavramı dışında Şarezori adalet kavramı üzerinde de epetce kafa yormuştur. Önce insanın güçleri üzerinde durmuştur ve bu güçleri üç tür olarak belirtmiştir. Akli güç, şehvani güç, ve öfkesel güç. Sonra bu üç gücü adalete bağlar ve şöyle değerlendirir. Çünkü ona göre nefsin olgunlaşması için bu üç gücün kontrol edilmesi gerekir. Bu üç güç kontrol altına alındığında nefis adaleti sağlayabilir. Sonra Şarezori adalet başlığı altında on iki madde sıralar. Konunun uzamaması için şimdilik bu maddelere değinmeyeceğiz

Kısacası küçük bir köşe yazısı ile biz büyük üstad Şarezori'nin felsefesini burada açıklamamız mümkün değil. Çünkü Şarezori, demin de söylediğimiz gibi hemen hemen felsefenin her alanında kafa yormuş mümtaz bir düşünürdür. Sadece Ortadoğu felsefesi üzerinde değil aynı zamanda yunan felsefesi üzerinde de durmuştur. Bunları ele almak için bir makaleden fazlası gerekecek. Zaten amacımız da bu değerli filozofu tanıtmaktır. Felsefesine girecek olsak belki on, on iki makale ile ancak felsefesini burada tanıtabiliriz. Konunun uzamaması için felsefesine sadece üstünkörü değinmekle yetindik. Bu değerli filozofu tanımak isteyenler rahatlıkla kaynaklara ulaşabilirler. Çünkü bügün Türkiye'deki bir çok üniversitede, özellikle de ilahiyat bölümlerinde, akademisyenler Şemseddin Şarezori üzerine birçok araştırma yapmışlar. Bu büyük filozof hem Türk hem de Avrupalı birçok akademisyen tarafından çok iyi tanınır. Ama maalesef Kürtler bu büyük filozofu yeterince tanıyamamışlardır. Sadece Şarezori değil daha onlarca değerli filozof ve düşünürümüz vardır. Ama onlara yönelip, onları sahiplenmediğimiz için başka milletler onları kendilerine mal etmiş ve onlar sayesinde kendilerine kültür ve tarih yaratmışlardır.

Çeviri: Adnan FIRAT

 

FİLOZOFÊN KURD 8 - ŞEMSEDDÎNÊ ŞAREZORÎ

Mihemed RONAHÎ

Çawa ku di teşegirtina raman û felsefeya ewrûpayê de çend bajarên navendî hene, wekmînak Atîna, Roma û Sparta. Herwiha di teşegirtina raman û felsefeya rojhilata navîn, bi tayibetî jî di teşegirtina felsefeya kurd de çend bajarên navendî hene. Şarezor û Hemedan ji van bajaran e. Ji bilî van bajaran jî zanyar û fîlozofên mezin derketine weka Cizîr, Amed û hê gelek bajarên kurdan, lê birastî jî van her du bajaran di dîroka kurd de di warê çand, wêje û ramanê de gelek ked û xebatên giranbiha derxistine holê. Ji van her du bajaran yek bi serê xwe jî besî afirandina dîrokekê ye. Serqisê hema em tenê Şarezorê bigirin dest. Zanyarên kurdan yên ku ji Şarezorê derketine ne besî kurdan tenê, em dikarin bêjin besî avakirina felsefeya rojhilata navîn e. Dema em navên van zanyaran bijimêrin hûn dê bibînin ku birastî jî Şarezor weka navendeke çandê di dilê kurdistanê de cîh girtiye. Kî ne van zanyarên Şarezorî ? Îbn-ul Muzaffer Şarezorî, Kemaleddîn Şarezorî, Îbn-î Salah Şarezorî, Abdurrehman Şarezorî, Hesen El Şarezorî, Naliyê Şarezorî, Mewlana Xalidê Şarezorî, Mella Goranî, Ehmed el Qasimê Şarezorî, Şemseddînê Şarezorî û hê em dikarin bi dehan navên wisa bijimêrin. Niha ji van navan em dê li ser navekî mezin û bi rûmet rawestin. Ev kes Şemseddînê Şarezorî ye.

Navê wî yê berastîn Şemseddîn Mihemedê kurê Mehmûd e. Li şarezorê hatiye dinyayê. Di warê jidayikbûna wî de agahiyeke misoger tuneye lê di çavkaniyekê de jidayikbûna wîweka 1250"yî hatiye nîşandan. Di 1288"an de jî çûye ber dilovaniya xwe. Weka şîrovekarê felsefeya Suhrewerdî tê naskirin. Di derbarê jiyana wî de agahî kêm in. Lê ji riya seydayê xwe Suhrewerdî neqetiya ye û li dû mirina wî jî felsefeya wî pêşva biriye û li ser zêde kiriye. Heya niha pênc berhemên wî gihiyane vê demê:

1- Resaîlû şeceretul îlahiyye fî ûlûmîl heqayîqî rabbaniye

Di vê kitêbê de beşa yekem ji parvekirina zanistan re, beşa duyem ji mantiqa klasîk re, beşa sêyem ji babetên siyasî û exlaqî re hatiye veqetandin. Beşa çarem di derbarê felsefeya xwezayê û fîzîkê de, beşa pêncem jî di derbarê metafîzîkê de hatiye nivîsîn

2- Kitabûl Rûmûz

Di vê kitêbê de jî li ser felsefeya yewnanan a kevnar sekiniye. Di felsefeya yewnanan de ramana Hermetîk û Helenîstîk girtiye dest û bingeha van ramanan nirxandiye. Wekî din bi nêrîneke Platonî û Nûplatonî li ser têgeha nefsê rawestiya ye. Têkiliya nava laş û nefsê, mahiyeta nefsê û rewşa nefsê ya li dû belavbûna laş girtiye dest di vê kitêbê de. Dîsa di vê kitêbê de nêzîkayiyeke epîstemolojîk nîşan daye û zanînbidestxistin û ronakbîrbûna nefsê li nirxandiye.

3- Ravzatul efrah ve nuzhetul ervah

Fîlozofê me yê giranbiha di vê berhema xwe de, ji Hz. Adem heya dema xwe, li ser jiyanên fîlozofên xwediyê ramanên cûr bi cûr rawestiya ye. Vê berhema giranbiha weka jînenîgariyekê nivîsiye.

Wekî din jî kitêbên wî bi navê “Şerhul hîkmet” û “et Tenkîhat fî şerhî telvîhat” hene. Di van kitêban de berhemên Seydayê xwe yê navdar Suhrewerdiyê Kurd şerh kiriye. Lê şerha wî ya herî navdar şerha “Hîkmetul îşraq”ê ye.

Li gorî Şarezorî bi arava xebata giyan, meriv dê karibe xwe bighîne zanîna berastîn. Bi xebitandina giyanî mirov dê rasta rast bigihîje zanîna heyînê. Di vir de dijraberî felsefeya Arîstoyî fikiriye. Lewra li gorî Arîsto aqıl bêyî alîkarî nikare têbigihîje zanînê.

Şarezorî di piraniya qadên felsefeyê de serê xwe êşandiye û fikr û ramanên hêja derxistiye holê. Lê bitayibetî li ser mijarên siyasî, exlaqî (sincî), dadî û metafîzîk rawestiya ye. Di bingeha felsefeta îşraqê (ronahî) de peyva hîkmetê pirr tê bikarhanîn û fîlozofên îşraqî li ser vê têgehê gelek tişt gotine. Li gorî Şarezorî jî peyva hîkmetê nêzî exlaq û siyasetê ye. Dîsa li gorî wî hîkmet du celeb e. Ya yekemîn “hîkmeta fîîlî”ye ya duyemîn jî “hîkmeta zanyarî” ye. Şarezorî hîkmeta fîîlî dixe pêş hîkmeta zanyarî lewra lê gorî wî ji bo têgihaştina tiştên ku meriv têdigîje û wan aqil di ber wan de dibe divê nefseke paqij hebe. Ji bo nefseke paqij jî divê exlaq û siyaseteke paqij hebe.

Ji bilî têgeha hîkmetê Şarezorî li ser dadê (edalet) jî gelek serî êşandiye. Berê li ser hêzên meriv rawestiya ya û ev hêz li ser sê celeban daye nîşandan; hêza aqlî, hêza şehvanî (nefsanî) û hêza xezebî (hêrs). Dû re van her sê hêzan bi edalatê ve girêdide û wisa dinirxîne. Lewra li gorî wî ji bo gihaştina nefsê divê ev her sê hêz werin kontorlkirin. Dema ev her sê hêz hatin bindestkirin wê demê nefs dê karibe edaletê bimeşîne. Dû re Şarezorî di bin tayibetiya edaletê de dwanzdeh xalan dijimêre. Lê niha em van xalan li vir rêz bikin dê mijar gelek dirêj be.

Kurta qisê niha em di gotarekê de nikarin felsefeya Şarezoriyê gewre diyarbikin. Lewra Şarezorî weka ku me gava berê jî got hema hema li ser hemû qadên felsefeyê rawestiya ye. ne tenê li ser felsefeya rojhilata navîn di heman demê de li ser felsefeya yewnanan jî gelek rawestiya ye. Ji ber vê yekê felsefeya Şarezoriyê hêja di nivîsarekê de nayê vegotin. Ji xwe armanca me jî danasîna vî fîlozofê giranbiha ye. An jî heke em felsefeya wî vekin divê ji bo felsefeya wî herî kêm em deh dwanzdeh gotaran binivîsin da ku em karibin felsefeya wî bi temamî bidin naskirin. Lê ji ber ku ev mijar dirêj nebe tenê me bi kurtasî behsa felsefeya wî kir. Yên ku bixwazin vî fîlozofê giranbiha û felsefeya wî nasbikin dê karibin bi hêsanî di derbarê wî de we bigihînin çavkaniyan. Lewra îro di gelek zanîngehên tirkan de bi tayibetî jî di beşên îlahiyatê de akademîsyenan gelek lêkolîn li ser Şemseddînê Şarezorî kirine. Vî fîlozofê mezin him ji alî akademîsyenên Tirkan ve him jî ji alî akademîsyenên ewrûpayî ve baş tê naskirin lê mixabin kurd ji vî navî bê hay in. Ne ev nav tenê hê bi dehan ramangêr û fîlozofên me yên navdar û hêja hene. Lê ji ber ku me berê xwe nedaye wan û em li wan xwedî derneketine netewên din ew ji xwe re hesibandine û bi arava van navan ji xwe re dîrok û çand afirandine.(haberdiyarbakır)

Kürt Filozoflar; Eyn-ul Qudat Hemendani Kimdir

Kürt Filozof Eyn-ul Qudat Hemendani Kimdir

Eyn-ul Qudat Hemendani Felsefesi

 [Kürt Filozoflar 7 - Eyn-ul Qudat Hemedanî] İslam felsefesi Kürt filozoflarından, tanınmış, değerli bir diğer fîlozof da Eyn-el Qudat Hemedanî'dir.

[Kürt Filozoflar 7 - Eyn-ul Qudat Hemedanî] İslam felsefesi Kürt filozoflarından, tanınmış, değerli bir diğer fîlozof da Eyn-el Qudat Hemedanî'dir.

KÜRT FİLOZOFLAR 7 - EYN-UL QUDAT HEMEDANÎ

Mihemed RONAHÎ

İslam felsefesi Kürt filozoflarından, tanınmış, değerli bir diğer fîlozof da Eyn-el Qudat Hemedanî'dir. Eyn-ul Qudat lakabıdır. Gerçek ismi Abdullah'tır. Ali oğlu Muhammed oğlu Abdullah. Künyesinden de anlaşılacağı gibi Hemedan'lı bir Kürt'tür. 1098 de Hemedan'da doğmuştur. İslam fıkhında kendini çok geliştirdiği için henüz 22 yaşındayken 1120'de kadılık yapmaya başlamıştır. Bundan dolayı da kendisine Eyn-ul Qudat denmiştir, yani kadıların gözü. Gerçekten de Eyn-ul Qudat seçkin bir zekaya sahipti. Çünkü o dönemde Hemedan'da onca büyük ve yetenekli ulema olmasına rağmen, o şehrin kadılığı yani hakimliği Eyn-ul Qudat'ın elindeydi.

Eyn-ul Qudat, fikir ve düşünceleri dolayısıyla genç yaşta öldürüldü. O da Hallac gibi vahdet-ül vücud felsefesini savunuyordu ve bu düşüncelerinden dolayı egemenler tarafından hunharca öldürüldü. İlim tahsilini Ömer Hayyam, Ahmed Gazali ve Şeyh Muhammed Hamayî gibi büyük zatlardan tahsil etti. Kendi felsefesinin oluşumunda da iki ünlü isimden etkilendi. Hallac-ı Mansur ve Muhammed Gazali. Felsefesi sadece İslami unsurlardan müteşekkil değildir aynı zamanda yunan felsefesinden de etkilenmiştir ve bu felsefeden de düşünceler katmıştır İslam felsefesine. Yukarıda da dile getirdiğimiz gibi oda Hallac gibi vahdet-ül vücud felsefesini savunmuştur. Sözgelimi bu bu ona ait bir cümledir “Allah diye bildiğiniz zat, Muhammed'tir. Muhammed diye bildiğiniz zat Allah'tır” Bu söz vecd halinde söylenmiş bir söz olabilir. Çünkü tasavvufi yönü çok güçlüydü. Ama yine de bu söylediğinden Allah ve Muhammed'in aynı kişiler olduğu anlaşılmamalıdır. Burada söylemek istediği yaratan ile yaratılanın aynı olduğu. Yani yaradan-yaradılan birliğidir. Zaten vahdet-ül vücud felsefesi bu minval üzre inşa edilmiştir.

Eyn-ul Qudat otuz üç yaşında yani genç yaşta öldürülmesine rağmen, arkasında değerli eserler bırakmıştır ve eserlerinde felsefesini açıkça dile getirmiştir. Eserleri şunlardır.

1- Temhîdat

2- Zübdet-ul Hakayık

3- Yezdan şinaht

4- Mekatip

5- Risaleyi cemali

6- Şekva-ul garib

Son iki kitabı mektuplarından oluşuyor. Şekva-ul Garibi zindanda kaleme almıştır. Egemenler tarafından masum bir şekilde hapsedildiğinde bu eseri yazmıştır. Şekva-ul Garib'de insafsız yargıçlar karşısındaki mazlumiyetini dile getiriyor. Bu eserini dönemin bilginleri için kaleme almıştır ve o dönemdeki birçok konu üzerinde durmuştur. Öte yandan adından da anlaşılacağı üzre Şekva-ul Garib' i bir şikayetname olarak yazmıştır. Yani egemenler karşısındaki şikayetlerini dile getirmiştir.

“Yezdan Şinaht” adıyla yazdığı kitabı da üç bölümden oluşuyor. Farsça yazılmıştır. İlahi konular, doğal bilimler ve felsefi konular işlenmiştir bu kitapta.

Eyn-ul Qudat üzerine prof. Hamid Dabaşi çok değerli araştırmalar yapmıştır. Diğer taraftan meşhur sosyolog Ali Şeriati de onu eşsiz bir fîlozof ve bilgin olarak addetmiş ve Kevir adlı kitabında ondan övgülerle söz etmiştir.

Dönemin kötü kalplileri ve din tücarlarının Eyn-ul Qudat'a yönelik düşünceleri gittikçe kötü bir hal hal alıyordu ve sesleri gittikçe yükseliyordu. Sözgelimi Eyn-ul Qudat'ın dünyanın yaratılmadığını, zaten ezeli olarak yaratılmış olduğunu söylediğini ileri sürüyordular. Oysa Eyn-ul Qudat Şekva-ul Garib'te “Ben dünya yaratılmamıştır demiyorum ama her şey varlığını Allahtan aldığı için her şey var'dır yani vücud'tur” Asılmasının sebepleri arasında dönemin ulema ve bilginlerinin etkisi büyüktü. Çünkü zekasının keskinlik ve derinliğinden korkuyordular. Gıyabında onu zemmeden sözler söylüyordular. Zaten Hallac asıldığı zaman Eyn-ul Qudat ta oradaydı ve Hallaca büyük bir sevgi besliyordu. Onun ardından ona ait bir çok sözünü kullanıyordu. Cümlelerini tefsir edip yorumluyordu.

Eyn-ul Qudat iyi bir hatip olduğundan ve düşüncelerini çok sarih bir şekilde ifade edebildiğinden halk arasında çok seviliyordu. Artık kendisine bağlanmış müritleri vardı ve her geçen gün sayıları artmaktaydı. Müritleri sadece avamdan değildi mesela Selçuklu veziri Aziz ed-din Mustavfi gibi etkili isimlerde vardı. Selçuklu veziri Aziz ed-din ile diğer bir Selçuklu veziri olan Kasım Derguzîn arasındaki husumetten dolayı, Kasım Eyn-ul Qudat'a karşı kin gütmeye başladı. Nihayet bu kin öldürttüğü diğer kişiler gibi Eyn-ul Qudat'ta öldürtene kadar devam edecekti. Türlü hile ve düzenbazlıklarla dönemin ulemasını arkasına alıp Eyn-ul Qudat'ın öldürülmesine dair fetva çıkarttı. Fetvalarında Eyn-ul Qudat'ın zındıklık yaptığını ve inançlı halkı zehirlediği, aynı zamanda ilahlık iddiasında bulunduğu belirtildi. Bundan dolayı 1130 da Eyn-ul Qudat'ı Bağdat'a götürdüler ve bir yıla yakın bir süre zindana attılar. Sonra Hemedana getirip 16 mayıs 1131 akşamı astılar. Onun da sonu çok sevdiği Hallac gibi olmuştu. Astıktan sonra derisini yüzüp, cesedini yakmıştılar.

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 7 - EYN-UL QUDAT HEMEDANÎ

Mihemed RONAHÎ

Ji fîlozofên kurdan yê felsefeya îslamê, navekî giranbiha û navdar yek jî Eyn-ul qudatê Hemedanî ye. Eyn-ul Qudat navnasê wî ye, navê wî yê berastîn Evdilla ye. Evdillayê kurê Mihemedê Elî. Weka ku ji kunyeya wî jî tê fehm kirin ji kurdekî Hemedanî ye di 1098'an de li Hemedanê hatiye dinyê. Ji ber ku di fiqha îslamê de pêşketî bûye û hê di bîst û du saliya xwe de di 1120'an de dest bi qazîtiyê kiriye jê re gotine Eyn-ul Qudat ango çavê qaziyan. Eyn-ul Qudat birastî jî xwediyê hişekî hêja bûye. Lewra digel ku wê demê ewqas zanyarên mezin û jêhatî di Hemedanê de dijiyan, qazîtiya wî bajarî ango hakimtiya wî bajarî di dest Eyn-ul Qudatê bîst û du salî de bû.

Eyn-ul Qudat ji ber fikr û ramanên xwe ciwanî hat kuştin. Wî jî weka Xellac felsefeya Wehdetul wucûdê di parast û ji ver van ramanên xwe ji alî desthilatdaran ve bi xedarî hate kuştin. Feqîtiya xwe ji dest seydayên mezin ên weka Umer Xeyyam, Ehmedê Xezalî û Şêx Mihemedê Hemayî derbas kir. Di avakirina felsefeya xwe de ji du navên mezin bandor girt: Xellacê Mensûr û Mihemedê Xezalî. Di felsefeya wî de tenê rêgezên Îslamî tuneye di heman demê de ji felsefeya yewnanan jî bandor girtiye û bi vî rengî felsefeya yewnanan xistiye nava felsefeya îslamê. Wekî ku me li jor jî hanî ziman wî jî weka Xellac di felsefeya xwe de wehdetul wucûd parastiye. Serqisê ev gotin ya wî ye “ Ew ê ku hûn wî xwedê dizanin, ew Mihemed e. Ew ê ku hûn wî Mihemed dizanin ew Xwedê ye.” Ev gotin dibe ku di halê sekrê de hatibe gotin. Lewra aliyê wî yê tesewwûfî gelek mezin bû. Lê dîsa jî, ji vê gotina wî nayê fehmkirin ku Mihemed (s.a.w) û xweda yek in an Mihemed (s.a.w) xweda ye. Bi vê gotinê armanca wî yekîtiya afirîner û yên afirî ye. Jixwe wehdetul wucûd jî li ser vê yekê ava bûye.

Eyn-ul Qudat di gel ku di sî û sê saliya xwe de ango temenekî ciwan de hatiye kuştin jî, li dû xwe berhemên hêja hiştine û di van berhemên xwe de felsefeya xwe bi awayekî diyar haniye ziman. Berhemên wî ev in:

1- Temhîdat

2- Zubdet-ul Heqayîq

3- Yezdan şinaxt

4- Mekatîp

5- Rîsaleyî cemalî

6- Şekvaul Xerîb

Her du kitêbên dawî ji nameyên wî pêk tên. Şekvaul Xerîb jî li zindanê nivîsiye. Dema ji alî desthilatdaran ve bi awayekî bêguneh hat girtin ev berhem nivîsî. Di Şekvaul Xerîb'ê de neçariya xwe ya li hember dadgerên bêînsaf tîne ziman. Vê berhema xwe ji bo zanyarên wê demê nivîsiye û di berhemê de ser gelek mijarên wê demê sekiniye. Ji aliyê din jî wekî ku ji navê berhemê jî tê fehmkirin berhem weka şikayetnameyekê nivîsiye ango gilî û gazincên xwe yên li hember desthilatdaran haniye ziman.

Kitêba wî ya ku bi navê Yezdan şinaxt hatiye nivîsîn ji sê beşan pêk tê. Bi farisî hatiye nivîsîn û tê de behsa mijarên îlahî, zanistên xwezayî û felsefeyê tê kirin.

Li ser Eyn-ul Qudat prof. Hamîd Dabaşî lêkolînên giran biha kiriye. Wekî din jî Civaknasê navdar Dr. Elî Şerîetî Eyn-ul Qudat weka fîlozof û zanayekî bêhempa daye nîşandan û gelek pesnê wî hildaye di pirtûka xwe ya bi navê Kevîr'ê de.

Nêrînên bawermendên reşbîn û bazirganên olê yê wê demê yê di derbarê Eyn-ul Qudat de herçî diçû bêtir tûj dibû û dengê bêtir bilind dikirin li hember wî. Serqisê digotin Eyn-ul Qudat dibêje dinya nehatiye afirandin, jixwe ji mêj ve afirandî bûye. Lê Eyn-ul Qudat di Şekvaul Xerîb'ê de dibêje min negotiye dinya nehatiye afirandin lê ji ber ku ez dibêjim her tiştî hebûna xwe ji xwedê girtiye her tişt wucûd e. Di sedemên daliqandina wî de bandora alim û zanyarên wê demê gelek mezin bû. Lewra ji ber ku ji sivikbûn û kûrbûna hişê wî dibihecîn li dijî wî gelek gotin digerandin. Jixwe dema Xellac hatibû daliqandin Eyn-ul Qudat jî li wir bû û hezkirineke wî ya mezin ji Xellac re hebû. Li dû daliqandina wî jî gelek peyv û gotinên wî bikardihanî. Hevokên wî tefsîr û şîrove dikir.

Eyn-ul Qudat ji ber ku xweş di axivî û ramanên xwe bi zimanekî xweşik dihanî ziman, di nava gel de gelek hatibû hezkirin. Êdî mirîdê wî çê bûbûn û her roj hejmara wan zêde dibû. Mirîdê wî ne tenê ji kesên nava gel û bêpergal bûn. Di nava mirîd û hezkiroxên wî de kesên weka wezîrê Selçûqiyan Ezîzeddîn Mustavfî jî hebûn. Ji ber ku navbêna Ezîzeddîn û wezîrê selçûqiyan ê din Qasimê dergûzîn xirab bû. Qasim rik li Eyn-ul Qudat girêda û weka gelek kesên din ku dabû kuştin, dê Eyn-ul Qudat jî bikuşta. Bi fen û fûtan piştgirî ji alimên wê demê girt û li hember Eyn-ul Qudat fitû da derxistin. Di derbarî wî de gotin di berhemê xwe de zindiqiyê dike û gelê bawermend jî bi fikr û ramanên xwe dijehrîne. Xwedatiya xwe îddia dike. Ji ber vê yekê di 1130'an de Eyn-ul Qudat birin Bexda'yê, nêzî salekê di zindanê de girtin û dû re hanîn Hemedanê di 1131'an de şeva 16'ê gulanê daliqandin. Dawiya wî jî weka hezkiriyê wî Xellac bûbû. Li dû daliqandina wî çêrmê wî guran û laşê wî jî şewitandin.

Kürt Filozoflar; Hallac-ı Mansur Kimdir

Kürt Filozoflar; Hallac-ı Mansur Kimdir

Hallacı-ı Mansur Felsefesi

 [Kürt Filozoflar 6 - Hallac-ı Mansur] Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur.

[Kürt Filozoflar 6 - Hallac-ı Mansur] Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur.

KÜRT FİLOZOFLAR 6 - HALLAC-I MANSUR

Mihemed RONAHÎ

Meşhur Kürt filozoflardan biri de Hallac'dır. Doğrusu köken olarak Kürtlüğü ile ilgili kaynaklar azdır. Eldeki kaynaklar onu çoğunlukla bir Fars olarak gösterirler fakat bu durum sadece Hallac için değil daha önce ele aldığımız beş filozof (Zerdeşt, Manî, Mazdek, Dînawerî, Suhrewerdî) için de, söz konusudur. Gerçek şu ki bu, bilgisizlikten kaynaklanan bir şey değildir. Bilimsel payeler ile Kürtler'in tarihlerini ve önemli şahsiyetlerini sahiplenmektedirler. Çünkü Kürtler'in, kendi büyükleri, tarihleri ve kültürleri ile bilinmesini arzu etmiyorlar. Kürtler, atalarının ortadoğunun düşünsel teşekkülündeki rolünün farkına vardığında gayet tabii ki silkinmeleri daha kolay olacaktır. Bu yüzden dilleri, kültür ve tarihleri, tarihteki öncü şahsiyetleri onlardan gizlenilmektedir. Sözgelimi anmış olduğumuz bu isimler, -Molla Gürani ve Akşemseddin gibilerinin Türk olarak kabullenmeleri gibi- Fars olarak kabul edilmekte ve bu şekilde sahip çıkılmaktadır. Zemahşeri, Şarezori, İbn-i Teymiyye, İbn-i Salah ve İbn-i Esir gibi yüzlerce isim de Arap olarak anılmaktadır. Bu yüzden bunlar gerçek kimlikleri ile tekrar ele alınmaları, sahiplenmeleri ve asıl hüviyetleri ile tanınmaları gerekmektedir.

Hallac-ı Mansur olarak tanınan bu bilgenin gerçek adı Beydalı Mansur'un oğlu Hüseyin'dir. Dokumacılık ile uğraştığı için ona Hallac denilmiştir. 856'da İran'ın Beyda'sında dünyaya gelmiştir. Mazdekî bir ailedendir. Dedesi Muhamma bir Mazdekî idi. Babası dinini değiştirmiş ve İslam'ı seçmişti. Kürtlüğü hakkında birkaç araştırmacını adını zikredebiliriz. Örneğin; Azerbeycan Lenkoran Üniversitesi'nden Prof. Masud Aliagaogli Mamedov, Prof. Louis Massignon (doğrusu Massignon, Kürtlüğü hakkında bir hayli gidiş gelişler yapar fakat yüzde yüz onun Kürt olduğunu ifade etmez), Dr Halil-i Cindî, Dr. Zurab Aloian, İhsan Çolemergî gibi daha pek araştırmacı söze konu edilebilir.

Hallac oldukça derinlikli bir filozoftur. Hayatı ve felsefesinde dünya hayatının hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur. Ona göre insan dünyevi şeyleri sevmemeli, sevgisini yüreğinde beslememeli. Maddi menfaatlerin tutsağı olmamalıdır. Asıl ve temel olan bu dünya değil anlam dünyasıdır. İnsan bu dünyadan kurtularak anlam dünyasına ulaşabilmelidir. Hallac, vahdet-i vücûd felsefesinin öncülerinden biridir. Düşünceleri ve felsefesi İslam'a uygun değildir. Hallac'a göre gerçek varlık tektir ve o da Tanrı'dır. Diğer bütün şeyler varlıklarını ondan alırlar. Her şey varlığını ondan aldığı için her şey O'dur. Ben de varlığımı ondan aldığımızı için esasen ben de O'yum. Ben ile O arasında hiçbir farklılık yoktur. Bu inancından ötürü Hallac “Ene'l Haqq” (Ben Hakk'ım) demiş ve bu da onun ölümüne sebebiyet vermiştir. Bu ifadelerinden önce de sekiz yıl zindanda yatmıştır.

Ona göre dünyada ölüm yoktur, değişim vardır. İnsanlar ölmezler sadece yaşamlarını değiştirirler. Bu yalancı dünyadan doğru ve gerçek dünyaya göçerler. Bu yüzden insanların ölümü onlar için yeni bir diriliştir. Ya da hayat ölümün içinde vardır. Bu yüzden de katillerine “beni öldürün çünkü yaşamım ölümümde, ölümüm de yaşamımdadır” demiştir.

Hallac'a göre dünyanın zevk ve eğlencesinden yüz çevirenler yüzlerine Tanrı'ya döndürürler, böylece Tanrı ile ilişkiye girmiş olurlar ve bu ilişki devam edip arttırıldığında bu, Tanrı ile birleşmek ile sonuçlanır. İnsan manevi gayret ve emekleri ile bu aşamaya ulaşır. Dünyanın zevk ve eğlencelerinden yüz çevirip Allah'a gönül temizliği ile ulaşmak isteyenlerin elde edeceği bir makamdır, salt Tanrısal bir seçim değildir yani. Bu aşama adım adımdır, insan bir anda bu aşamaya ulaşamaz. Tanrı ile hemhal olabilmesi için üç aşamadan geçmesi gerekmektedir. Birinci aşama, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi dünyanın zevk ve eğlencelerinden yüz çevirip gönül temizliği ile Allah'a yönelmektir. Bu merhale insanı derinlikli bir içsel temizliğe ulaştıracak. Kişi Allah ile bir olacak. İnsan pek çok özelliği ile Tanrı'ya benzer nitekim. Mesela Allah ilim sahibidir insan da ilim sahibidir, Allah işitir, insan da işitir. Allah görür insan da görür. İnsan, Allah'ın doksan dokuz sıfatını kendinde taşıyor yeter ki kişi bunları fark etsin, Tanrı'ya yönelsin ve kendini tanısın.

Hallac: Ben Tanrı'nın görünen yüzüyüm, Tanrı benim gizli yüzümdür.

Doğrusu Hallac bu düşüncelerinin bedelini canı ile ödemiştir. Fakat o aşk ve sevginin ehli idi. Onun için ölüm üzülecek bir şey değil idi. Nitekim ona göre, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi ölüm bir yeniden doğuştur. Onun felsefi düzeyi, kendi zamanında anlaşılamadı, bu yüzden de hayatının çoğunu sıkıntılar ve zulümler içerisinde geçirdi. Lakin yine de inancından dönmedi. Zamanın iktidar sahipleri olan Abbasiler'e karşı, o dönemde gerçekleşen Kırmati isyanından sonra, zamanın Abbasi meliği Hamid, Hallac'ı da bu isyancılardan biri olarak gösterdi ve 922 yılında onu astı. 22 Mart 922 yılında vahşi bir biçimde öldürüldü: Canlı olarak önce ayaklarını kestiler sonra vücudunu çarmıha gerdiler. Bu şekilde bir gün kaldıktan sonra da vücudunu yakıp küllerini de Dicle'ye attılar.

Kaynaklar son sözlerinin şöyle olduğunu ifade eder:

“Benzim sararmış fakat bu korkudan değil kanımın akışındandır. Kanım size haramdır. Çünkü ben İslam ve İman üzereyim.”

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 6 - XELLACÊ MENSÛR

Mihemed RONAHÎ

Ji fîlozofên kurdan yên herî navdar yek jî Xellac e. Birastî di warê kurdbûna wî de çavkanî kêm in. Çavkaniyên heyî bi pirranî wî weka farisekî didin zanîn lê jixwe ne tenê Xellac her pênc fîlozofên ku (Zerdeşt, Manî, Mazdek, Dînawerî, Suhrewerdî) min felsefeya wan diyar kir û di warê jiyan û nijada wan de agahî da dest jî, weka farisan hatine diyar kirin. Birastî ev ne ji nezanî ye. Bi zanyarî xwedî li dîrok û kesayetên kurdan xwedî derdikevin û dikin ya xwe. Lewra naxwazin ku kurd bi mezinên xwe, bi dîroka xwe, bi çanda xwe zanibin. Heke kurd li dîroka xwqe varqile û bibîne ku bav û kalên wan di teşedana cîhana ramanî ya rojhilata navîn de çi bandor leyîstine, dê wê demê bêtir şiyar bin. Ji ber vê yekê weka zimanê wan, çanda wan, dîroka wan mezin û pêşengên wan jî ji wan tên veşartin. Serqisê van navên ku me li jor jimartine, faris lê xwedî derketine û kirine ramangêr û pêşengên xwe. Tirk li Molla Goranî, Akşemseddîn û hê bi sedan kurdên navdar xwedî derketine. Ereb li Zemaxşerî, Şarezorî, İbn-î teymiyye, İbn-î salah, Îbn-ul Esîr û hê bi sedan navan bûne xwedî. Niha divê em yek bi yek van mezin û pêşengên xwe nas bikin, ji nava destên wan der bixin û li wan xwedî der bikevin. Divê em ji nû ve wan bikin serîtacên xwe.

Niha em ê li ser jiyan û ramana Xellacê Mensûr rawestin. Vî zanayê mezin ku di dîrokê de weka Xellacê Mensûr hatiye naskirin, navê wî yê berastîn Huseynê kurrê Mensûrê Beydayê ye. Ji ber ku tevnejenî dikir, jê re hatiye gotin Xellac. Di 856'an de li Beydaya Îranê hatiye dinyayê. Ji malbateke Mazdekî ye. Kalê wîMuhamma bawermendekî Mazdekî bû. Bavê wî ola xwe guherandibû û bûbû misilman. Di warê kurdbûna wî de em dikarin niha navên çend lêkolîneran bidin. Wekmînak ji zanîngeha Lenkoran a Ezerbeycanê Prof. Masud Aliagaogli Mamedov, Prof. Louis Massignon (birastî Masîgnon li dor kurdbûna wî gelek diçe û tê lê ji sedî sed nabêje kurd e), Dr. Xelîl Cindî, Dr. Zurab Aloian, Îhsan Colemêrgî û hê em dikarin gelek nav û çavkaniyan bidin ji bo peyitandina kurdbûna Xellacê Mensûr.

Xellac fîlozofekî gelek kûr e. Di jiyan û felsefeya wî de rûmeta dinyayê û tiştên dinyayî tuneye. Li gorî wî divê mirov ji hezkirina dinyayê û tiştên maddî neke dilê xwe, divê mirov nebe dîlê berjewendiyên daringî (maddî). Ya esil û bingehîn ne ev cîhan e, cîhana wateyê ye. Divê meriv ji vê dinyê bixelise û derbasî cîhana wateyê bibe. Xellac ji pêşengên felsefeya wehdetul wicûdê ye (yekîtiya heyînê). Ji ber vê yekê jî raman û felsefeya w îli dijî îslamê ye. Li gorî Xellac yê heyî û berastîn yek e. Ew yek jî xweda ye. tiştên din ên ku hene hemû hebûna xwe ji wî yekî digirin. Ji ber ku hemû tiştên heyî, hebûna xwe ji wî yekî digirin hemû tişt ew e. Ji ber ku min hebûna xwe ji wî girtiye ez jî ew im. Di nava min û wî de tu cudatî tuneye. Xellac ji ber vê baweriya xwe gotiye “Enel Heq” ango ez xweda me. Ev gotin jî bûye sedema kuştina wî. Bi rastî beriya vê gotina xwe jî heşt salan di zindanan de razaye.

Li gorî wî di cîhanê de mirin tuneye, guherîn heye. Meriv namirin tenê jiyana xwe diguherînin. Ji vê dinya derewîn û fanî derbasî dinya berastîn dibin. Ji ber vê yekê mirina mirovan ji nû ve bûyîna wan e. Ango jiyan di nava mirinê de ye. Lewma jî ji kujerên xwe re gotiye “ Min bikujin lewra jiyîna min di mirina min de, mirina min di jiyîna min de ye.”

Dîsa li gorî Xellac, kî ji zewq û şahiyên dinê dûr bikeve û berê xwe bi zelalî bide xwedê, dê bi xwedê re têkeve têkiliyê herçî vê têkiliya xwe bidomîne dê di vî warî de pêşkeve û dawî dê bi xwedê re bibe yek. Meriv bi ked û xebata xwe ya me'newî digihîje vê astê. Ev yek ne bi bijartineke yezdanî ye, kî xwe ji kêf û zewqa dinyayê dûr bixe û bi dilpakî xwe li xwedê bigire dê bigihîje vê astê. Ev ast jî pê bi pê ye. Meriv di carekê de nagihîje vê astê, sê merhale divên ji bo danûstendina bi xwedê re. Merhaleya yekemîn weka ku me li jor diyar kir divê meriv bi dilpakî berê xwe bide xwedê û xwe ji şahiya dinyayî dûr bixe. Li dû vê merheleyê meriv dê bigihîje dilpakiyeke derûnî. Li dû vê merhaleyê jî meriv dê êdî bi xwedê re bibe yek. Jixwe meriv bi gelek tayibetiyên xwe dişibe xwqedê. Serqisê xweda jir û zanaye, meriv jî wisa ye. Xweda dibihîse, meriv jî dibihîsin. Xweda dibîne, meriv jî dibînin. Mirov ji nod û neh sifatên xwedayê teala hemûyan jî bi xwe re digerîne. Bes ku li xwe varqile û xwe nas bike.

Xellac: Ez rûyê xwedê yê xûyabar im. Xweda rûyê min ê veşirî ye.

Birastî Xellac berdêla van gotinên xwe bi canê xwe da. Lê ew ehlê eşq û evînê bû. Ji wî re mirin ne xem bû. Lewra li gorî wî weka ku me li jor jî hanî ziman mirin vejîn bû. Asta wî ya felsefî di dema wî de nehat zanîn ji ber vê yekê jî jiyana xwe bi pirranî di nava astengî û tehdeyan de derbas kir. Lê dîsa jî ji baweriya xwe nema. Desthilatarên wê demê Ebbasî bûn. Di sala 922'yan de çend serhildanên Kirmatiyan çêbûn. Ebbasî ji van serhildanan gelek hêrs bûbûn û wezirê Ebbasiyan ê wê demê Hemîd ew jî weka Karmatiyekî nîşan da û bi vî rengî ew derdest kir. Di 22'yê adar a 922'an de Xellac bi awayekî ecêb hate kuştin. Bi zindî dest û lingên wî birrîn û laşê wî bi çarmixê va daliqandin. Laşê wî rojekê wisa ma roja din laşê wî jî şewitandin û xweliya wî avêtin çemê dicleyê. Li gor çavkaniyan gotina wî dawî ev bûye :

“wecê min niha zer bûye lê ne ji tirsan e ji ber ku xwîna min diherike wecê min zer bûye. Xwîna min li we heram e. Lewra ez li ser îman û îslamê me” 

Kürt Filozoflar; Suhrewerdi Kimdir

Kürt Filozof  Suhrewerdi Kimdir

Suhrewerdi Felsefesi

 [Kürt Filozoflar 5 - Suhrewerdî] Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir.

[Kürt Filozoflar 5 - Suhrewerdî] Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir.

KÜRT FİLOZOFLAR 5 - SUHREWERDÎ

Mihemed RONAHÎ

Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir. Düşünceleri ve felsefesi ile kendisinden sonraki birçok Müslüman veya Avrupalı filozofa yol açmıştır. Felsefesi incelendiğinde ardıllarının ondan bir hayli ilham aldığı gerçeği ile yüz yüze kalıyoruz. Onun felsefesi aynı zamanda bir ekoldür. “İşrakî felsefe” veya “işrakîyyun” olarak bilinen felsefi ekolün kurucusudur Suhrewerdî.

Adı Yahya b. Hebeş-i Emirek'tir. Künyesi Şeyh Şihabuddin Ebu'l Fütuh Yahya b. Habeş-i Emirek Surewerdi-yi Maktul'dür. Pek çok ilim dalının kurucusu olduğu ve de karanlıkta kalmış gerçekleri aydınlığa kavuşturduğu için ona “Kapıları Açanların Babası” anlamına gelen “Ebu'l Fütuh” lakabı verilmiştir. Ve yine yaşadığı dönemde emsalsiz ve de paha biçilemez bir şahsiyet olduğu için ona dinin yıldızı anlamına gelen “Şihabuddin” lakabı da verilmiştir. Öldürüldüğü için de künyesine “maktül” sıfatı eklenmiştir. Fakat o daha çok Suhrewerdî olarak tanınmıştır ve bu isim de doğduğu yer olan Suhrewerd'den alınmıştır. Suhrewerd bugün İran'da; Zencan'a bağlı, Tebriz ile Tahran arasında küçük bir yerleşim yeridir.

Suhrewerdî bilge bir ailedendir. Örneğin amcası meşhur Abdülkadir Suhrewerdî'dir. Babası kadı idi ve Suhrewerdî daha altı aylık iken uğradığı iftiradan ötürü idam edilmişti. Keza Fatih Sultan Mehmet'in hocası olan Akşemseddin, Suhrewerdî'nin torunudur. Akşemseddin, Suhrewerdî'nin oğlu olan Hamza Suhrewerdî'nin oğludur. Suhrewerdî'nin doğum tarihi ile ilgili farklı zamanlar gösterilir kaynaklarda fakat ekseriyet ile yaşamı 1115-1191 tarihleri arasıda kabul edilir. O da babası gibi zamanın hükümdarları tarafından öldürülmüştür. Va fakat onu öldürten meşhur Kürt komutan ve devlet adamı Selahaddin-i Kurdî'dir.

Suhrewerdî işrakî (aydınlanma) olarak adlandırılan ve kurucusunun kendisi olduğu yeni bir ekol kurmuştur. Bu ekol daha sonra Avrupalı ve Ortadoğulu pek çok filozofu etkilemiştir. Sözgelimi H. Bergson, Entüisyonizm olarak bilinen sezgici felsefesini Suhrewerdî'den ilham ile kurmuş ve geliştirmiştir. (Çağdaş filozof M. Heidegger'in ziyaretine gelen bir felsefeci dostu “senin ontoloji görüşlerini daha önce ifade eden biri var” der, Heidegger “kimdir?” diye sorunca “ünlü Müslüman filozof Suhrewedî” cevabını alır. ç.n.) Suhrewerdî ardıllarını etkilediği gibi öncüllerinden de etkilenmiştir. Özellikle de Zerdeşt ve Mazdek'ten etkilenmiştir. Biliyoruz ki Suhrewerdî'nin felsefesinin temelinde aydınlık kavramı vardır, bu şekilde kavramsallaştırılmıştır. O bu kavramı Zerdeşt'ten almış ve bu kavram ile felsefesini başlatmıştır. Suhrewerdî'ye göre insan düşünce ile, bilinç ile hakikate ulaşamaz. Hakikatin ilmine ulaşabilmek için sezgiye ve ilhama ihtiyaç vardır. İnsan, sezgi ile ve ilham yolu ile hakikati keşf eder. Keşif ehli gönlünü açık ve temiz tuttuğu sürece anlam alemine girer ve aydınlığa ulaşır. Suhrewerdî, aydınlığı hakikatin cevheri olarak kabul eder. Buna göre insan aydınlık/aydınlanma vesilesi ile doğruya ulaşır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Suhrewerdî'ye göre hakikate bilişsel ve zihinsel (kogntif) bir deneyim ile ulaşamayız. Hakikatin anlaşılabilmesi için insanın, içindeki kıvılcımı yakalaması ve peşinden gitmesi gerekmektedir.

Suhrewerdî beden ve ruhun farklılığına inanır. Karanlık bedeni, aydınlık da ruhu sembolize eder. Ruh maneviyât ile gelişir. Beden oruç ile ve uykusuzluk ile terbiye edilmelidir ki ruha manevi alemler açılabilsin, ruh maneviyat ile ilişki kurabilsin.

Suhrewerdî, rasyonel ve sezgisel düşünceyi de bir şekilde bir araya getirmiştir. Ona göre rasyonel düşünce önemlidir fakat bu, tek başına bizleri varlığın derinliklerine ulaştıramaz. Çünkü varlık, bizim sınırlı bilgilerimizden çok daha büyüktür. Bu yüzden bilişsel bir deneyim ile ulaşamadığımız hakikatlere ancak sezgisel bir kabiliyet ve deneyim ile ulaşabiliriz.

Surewerdî'nin ardından pek çok şey söylenebilir. Çünkü o ardında pek çok eser bırakmıştır. Bu eserlerden birkaçını dahi kısaca anlatmaya yeltensek konu bir hayli uzayacak. Bu yüzden kaleme aldığı eserlerinden bir kısmının ismini zikretmekle yetineceğiz. Filozof hakkında bilgilere ve kaynaklara ulaşmak isteyen herkes bunlara çok kolay bir şekilde ulaşabilir. Bu yazımın, bu büyük Kürd filozofu olan Surewerdî için bir iade-i itibar vesilesi olmasını temenni ediyorum.

Suhrewerdî, dolu dolu yaşamına yüz iki eser sığdırmıştır. Bunlardan yirmi dört tanesi kayıptır. Büyüklüğünü gösteren bu eserlerinden bir kısmının adını aşağıya alıyorum:

1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6-Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ18-Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22-Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24-el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28-Divânu's-Sühreverdîyye 29-Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 5 - SUHREWERDÎ

Mihemed RONAHÎ

Di vê nivîsa xwe de em ê li ser fîlozofê kurd yê navdar û mezin Şihabeddîn suhrewerdî rawestin. Di felsefeya rojhilata navîn ya li dû îslamê de fîlozofê herî bandordar e. Bi fikr û ramanên xwe rê li pêş piraniya fîlozofên musilman û gelek fîlozofên ewrûpayî vekiriye. Niha gava me felsefeya wî ji we re diyar kir, hûn ê bibînin ku birastî jî gelek fîlozofên dû wî ji ramanên wî kedî bûne. Navê felsefeya wî weka ekolekê tê binavkirin. Felsefeya îşraqî an jî îşraqiyyûn felsefeya Suhrewerdî ye. Ango Suhrewerdî avakarê felsefeya îşraqî ye.

Navê wî Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek e. Kunya wî bi temamî wisa ye. Şêx Şîhabûddîn Ebû'l futûh Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek Suhrewerdiyê maqtûl. Ji ber ku di zanyariyê de pêşketî û deriyê gelek zanînên di tarîtiyê de vekiriye kunya wî bûye Ebû'l futûh, ango bavê yê ku deriyan vedike. Ji ber ku di dema xwe, di warê zanyariyê de hempayê wî tunebûye jê re gotine Şîhabûddîn, ango stêrka olê. Ji ber ku hatiye kuştin jî peyva maqtûl ango yê ku hatiye kuştin li navê wî zêde kirine. Lê ew herî zêde bi navê Suhrewerdî hatiye naskirin. Vî navê hanê jî ji warê xwe girtiye. Lewra bi eslê xwe ji Suhrewerd'a Îranê ye. Suhrewerd bajarokekî girêdayî Zencanêye, di nava Tebrîz û Tehranê de ye.

Suhrewerdî ji malbateke zana tê. Wekmînak apê wî zanyarê navdar Evdilqadirê suhrewerdî ye. Bave wî qazî bû û ji ber ku derew lê hat kirin, dema Suhrewerdî hê şeş mehî bû hate daliqandin. Wekî din jî em dikarin navê yekî gelek navdar bidin ku dîsa ji malbata Suhrewerdî ye. Akşemseddîn'ê mamosteyê Fatîh Siltan Mehmed neviyê Suhrewerdî ye. Akşemseddîn lawê Hemzeyê kurê Suhrewerdî ye. Di derbarê jidayikbûna wî de dîrokên cuda tên nîşandan. Lê bi gelemperî di warê jidayikbûna wî de dîroka nava 1115 û 1191'ê tê dayîn. Ew jî weka bavê xwe ji dest desthilatdarên wê demê tê kuştin. Lê yê ku wî dide kuştin kurdê herî navdar Selheddînê Kurdî (Eyyûbî) ye. Niha em derbasî felsefeya wî bibin.

Suhrewerdî bi navê felsefeya îşraqî (ronahî) felsefeyeke nûh ava kiriye û em dikarin bi hêsanî bêjin him li ser fîlozofên rojhilata navîn, him jî li ser fîlozofên ewrûpayî bandoreke mezin hildaye. Wekmînak Bergson, felsefeya xwe ya bi navê Instuisyonizm'ê ji ber Suhrewerdî hildaye û pêşva biriye. Çawa ku Suhrewerdî bandor daye fîlozofên dû xwe, wisa jî ji yên pêş xwe bandor girtiye. Herî zêde ji Zerdeşt û Mazdek bandor girtiye. Bingeha felsefeya Suhrewerdî li ser peyva ronahiyê ava dibe. Vê Zerdeşt girtiye û felesefeya xwe bi vê peyvê daye destpê kirin. Li gorî suhrewerdî meriv bi arava hiş û ramanê nikare bigihîje rastiyê. Ji bo bidestxistina zanîna berastîn pêjn û sirûş(îlham) divê. Mirov encax bi arava pêjn û sirûşê rastiyê kifş dike. Ehlê kifşê heçî dilê xwe pak bigire dê bêtir ji alema wateyê nêsîbî xwe bigire û bi vî rengî dê bigihîje ronahiyê. Suhrewerdî ronahiyê weka cewhera rastiyê dipejirîne. Li gorî wî em bi arava ronahiyê digihîjin heqîqetê. Weka kum e li jor jî hanî ziman, li gorî Suhrewerdî hiş û aqilê mirovan nikare wan bigihîne rastiyê. Ji bo têgihaştina rastiyê divê mirov çirûskekê di kûrahiya hundirê xwe de bibînên û bi wê çirûskê bigihîjin heqîqetê.

Suhrewerdî baweriyê bi cudatiya nav laş û giyanê tîne. Li gorî wî laş tarîtiyê, giyan jî ronahiyê sembolîze dike. Giyan bi me'newiyatê pêş dikeve. Divê laş jî bi rojî û bêxewiyê were sistkirin ku giyan azad bibe û bi cîhana me'newî re têkeve têkiliyê.

Suhrewerdî ramana pêjnî û ya rasyonel haniye ba hev. Li gorî wî zanîna rasyonel girînge lê bi serê xwe nikare bigihîje kûrahiya heyînê. Lewra heyîn ji zanînên me yên tixubdar gelek mezintir e. Ji ber vê yekê zanîna ku hişê meriv negihîjê encax bi arava pêjnê meriv karibe bigihîjê.

Em dikarin niha dûr û dirêj li ser felsefeya Suhrewerdî rawestin. Lewra Suhrewerdî li dû xwe gelek berhem hiştine. Hema em bi kurtasî ji van berheman çend heban li vir bînin ziman jî dê mijar gelek dirêj be. Ji bo vê yekê em ê niha tenê ji berhemên ku nivîsîne çend heban li jêr diyar bikin û nivîsa xwe li vir biqedînin. Heke hûn bixwazin di derbarê vî fîlozofê mezin de bibin xwedî agahî hûn ê karibin bi hêsanî xwe bigihînin çavkaniyan. Ez hêvî dikim ku ev nivîs dê bibe sedema qedirdayîna vî fîlozofê kurd ê navdar.

Suhrewerdî di jiyana xwe ya watedar de sed û du berhem nivîsî ye. Ji van sed û du berheman bîst û çar heb wendayî ne. Niha ez ê li jêr navê çend berhemên wî binivîsim. Ev berhem bi serê xwe dê mezinahiya Suhrewerdî nîşanê me bide.

1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6-Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ18-Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22-Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24-el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28-Divânu's-Sühreverdîyye 29-Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.

Kürt Filozoflar; Dinaweri Kimdir

Kürt Filozof  Dinaweri Kimdir

Dinaweri Felsefesi

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler"in ortaçağ felsefesine geçiyoruz.

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler’in ortaçağ felsefesine geçiyoruz.

KÜRT FİLOZOFLAR 4 - DİNAWERİ

Mihemed RONAHÎ

Antik dönem Kürt felsefesi üzerine yazdığımız üç yazımızdan sonra Kürtler'in ortaçağ felsefesine geçiyoruz. Kürt felsefe tarihini İlkçağ, Ortaçağ ve Yeniçağ olmak üzere üç ana başlık altında toplayacağız. Kürt felsefe tarihinin antik dönemi için üç Kürt filozof ön plana çıkmıştı: Zerdeşt, Mani ve Mazdek. Şimdi de Ortaçağ Kürt felsefi dönemine geçiyoruz.

Ortaçağ felsefesi İslam ile başlar. İslam'ın yayılış sürecinde çok kısa bir süre içerisinde bütün Ortadoğu İslam'ın etkisine girdi. İslam, inananlarının zihninde ve gönlünde sadece bir inanç olarak kalmaz aynı zamanda bir bilinç yaratır ve bu bilinç sayesinde büyük bir medeniyete dönüşür. Her kavimden ve her ırktan buna iman edenler aynı zamanda bu medeniyetin birer üyesiydiler de. Doğrusu, İslam'ın insanlar tarafından kolaylık ve hoşnutluk ile kabullendiğini ve toplumların/kavimlerin de gönüllü olarak İslam'a girdiklerini iddia etmek genel planda mümkündür. Fakat yine de Medya, İran ve daha başka kimi yerlerde de İslam büyük savaş ve ölümler ile yayılım göstermiştir. Sözgelimi Kürdistan'da büyük savaşlar ve isyanlar sonucunda İslam bu coğrafyaya girer. Babek ve Hurremiye isyanları gibi pek çok isyandan bahsedilebilir. Sonuç itibariyle halk İslam'ı kabul eder. İslam'ın kabullenişinden sonra özellikle ilim ve bilim anında büyük bir ilerleme kaydedilir. Pek çok büyük bilim adamı ve filozof yetişir. Kürdistan'lı bilim adamı ve filozoflar her ne kadar güçlü bir biçimde İslam'ın etkisinde kalmış, görüş ve düşüncelerini bu doğrultuda beyan etmişlerse de önceki üç Medyalı filozofun etkisinden de tam kurtulamamışlar. Kürdistanlı filozofların tamamında üç Medyalı filozofun etkilerini bulmak mümkündür.

Kürdistan'da, Ortaçağ Kürt felsefesinde karşımıza çıkan ilk sima Ebul Hanife El-Dinawerî'dir (Ebûl Henîfe yê Dînawerî). Kürdistan'da Ortaçağ Kürt felsefesini Davud-i Dinaverî'nin oğlu Ebu Hanife Ahmet Dinaverî ile başlatıyoruz. Gerçi Kürdistan'da ortaçağ felsefesi sistematik bir biçimde Şihabuddin Sühreverdî ile başlar; lakin Dinawerî, Suhreverdî'nin ve ondan sonrakilerinin önünü açtığı, çığır başlattığı ve onlara yol gösterdiği için önceliği Dinawerî'ye vereceğiz. Dinawerî kimdir?

Adı Ebu Hanife Ahmed b. Davut b. Wenand'dır. Künyesi bu şekildedir. Fakat ilim ehlinin, özellikle de medrese ehlinin yanında Dinawerî olarak tanınır. İsmini doğduğu yerden alır. Şimdi İran Kürdistanı'nın Kermanşah bölgesinde, Hemedan yolu üzerinde bulunan Dinawer(Denyûr)'de, 820'de dünyaya gelmiştir. Dinawerî, Kürdistan'ın öncelikli büyük ilim adamlarından biridir. İslam 632-634 yılları arasında Kürdistan'a girmeye başlar ama doğal olarak bütün halk arasında hemen kabul edilmez. Sözgelimi, yukarıda da değindiğimiz Babak isyanlarında bunu görüyoruz ki bu isyanlar 813'te başlar ve 816'ya kadar devam eder. İsyancılar ağırlıklı olarak Mazdeki Kürtler, Azeri ve acemlerdir. Bu da İslam'ın 150, 200 yıl sonra bile halk arasında tamamen kabullenilmediğini ortaya koyuyor. İşte bu coğrafyada Dinawerî'nin dedesi Wenand inancından vazgeçerek Müslümanlığı tercih eder. Demek ki Dinawerî ailesi, Dinawerî için ikinci göbekten itibaren Müslümandır.

Çalışma ve düşüncelerine gelince. Yaklaşık iki aydır Dinawerî üzerine çalışıyor, araştırma ve incelemelerde bulunuyorum. O günden bu yana bu zatın büyüklüğü karşısında öyle hayretler yaşadım ki, hem kendimden hem de kendimden önce onu yeterince inceleyemeyen araştırmacı ve aydınlardan, Dinawerî gibi bir filozof ve ilim adamını ihmal ettikleri ve Kürtler'e tanıtmadıkları için utanç duydum.

Dinawerî çok yönlü bir ilim adamıdır. Bir veya iki alanda değil pek çok alanda kendinden sonraki ilim adamları için çığır açmıştır. Botanik, Zooloji, Filoloji, Tıp, Mantık, Tarih, Coğrafya, Astronomi, Meteoroloji, Matematik ve Mekanik gibi pek çok alanda eser yazmış, bu eserler kendisinden sonraki ilim adamları açısından da sürekli güvenilir kaynak olarak görülmüştür. Aynı zamanda “Kesinlik” ilminin de kurucusudur. Araplar arasında Botanikçi olarak adlandırılmıştır. Çok yönlülüğü ile pek çok yabancı ilim adamının dikkatini çektiği için bir çok yabacı bilim adamı, onun üzerinde araştırma yapmıştır. Avrupa'nın kimi ilim çevrelerinde “Dahi Kürt” olarak adlandırılmıştır. Kürt antropolojisi ve tarihi üzerine“ensab el-ekrad”(Kürtler'in kökeni)  ismi ile eser yazan ilk kişidir.

“Kitab el-nebat” (Bitkiler Kitabı)'ında Kürdistan'daki bitkilerin adını Kürtçe olarak yazmıştır. Astronomide o kadar ilerleme göstermiştir ki incelemeleri sadece yazdığı eserler ile sınırlı kalmamış bir rasathane de açmıştır. Biz burada onun için ne kadar iltifatlarda bulunsak da bence yetersiz kalmaktadır çünkü sadece Kürtler arasında değil rahatlıkla iddia edebiliriz ki bütün bir İslam medeniyeti içerisinde en önemli bilim adamıdır. Fakat maalesef kendisine sahip çıkılamadığı için kimi bilim severlerden başka hiç kimse tarafından adı dahi bilinmemektedir. Geniş ve derinlikli çalışmaları, felsefesi üzerine özgün bir araştırma ortaya koymaya çalışırsak bir hayli hacimli, geniş, derinlikli bir eser ortaya çıkarabiliriz. Fakat konumuzu kısa tutmamız gerekmektedir. Sadece kaleme aldığı eserleri sizlere takdim edip yazıyı bitiriyoruz:

Matematik ve Doğa Bilimleri alanında yazdığı eserler:

1- Kîtab el-cebr we muqabîle (Cebir Kitabı)

2- Kîtab el-nebat (Botanik Kitabı)

3- Kîtab el-kusuf (Güneş Tutulması Kitabı)

4- Kîtab el-redd ela reşad el-îsfexanî (Reşat El-İsfahanî'nin Astronomisine Reddiye)

5- Kîtab el-hîsab (Aritmetik)

6- Baxt fî hîsab-el hind (Hindistan Aritmetiği Üzerine)

7- Kîtab el-cem wel tefrîq (Toplama Ve Bölme-Aritmetik- Kitabı)

8- Kîtab el-qîble wel zîwal (Astronomî)

9- Kîtab el-enwa (Meteoroloji kitabı)

10- İslahel mantiq (Mantık Kitabı)

Sosyal Bilimler Alanında Eserleri:

1- Îxbar ul-tîwal (Tarih)

2- Kîtab el-kebîr (Büyük İlim Kitabı)

3- Kîtab ul-fîsaha (Retorik)

4- Kîtab ul-buldan (Coğrafya)

5- Kîtab ul-şi"r we şûara (Edebiyat)

6- Ensab ul-ekrad (Kürtlerîn Kökeni)

Çeviri: Adnan FIRAT

FİLOZOFÊN KURD 4 - DÎNAWERÎ

Mihemed RONAHÎ

Me di her sê nivîsên xwe yên di derbarê felsefeyê de, behsa felsefeya kurdan ya serdema kevnar kir. Niha jî em ê derbasî felsefeya serdema navîn bibin. Dîroka felsefeya kurd em ê di bin sê sernivîsan de bigirin dest. Ya yek felsefeya serdema pêşîn, ya din felsefeya serdema navîn û ya dawî jî felsefeya serdema nêzîk e. Di dîroka felsefeya kurdan ya kevnar de navê sê fîlozofên mezin me diyar kir. Zerdeşt, Manî û Mazdek. Niha jî em ê derbasî felsefeya kurd ya serdema navîn bibin.

Felsefeya serdema navîn bi îslamê destpê dike. Bi belavbûna îslamê re di demeke kurt de rojhilata navîn dikeve bin bandora îslamiyetê. Îslamiyet di hiş û mêjiyên bawermedê xwe de ne tenê bîr û baweriyekê, di heman demê de hişmendiyekê jî ava dike û bi arava vê hişmediyê di demeke gelek kurt de dibe şaristaniyeke mezin. Ji hemû qewm û nijadan mirov baweriya xwe bi îslamê tînin û dibin endamê vê şaristaniyê. Birastî meriv dikare bêje Îslam li her derê bi hêsanî hatiye pejirandin û hemû gelan bi dilxwazî berê xwe dane vê olê. Lê li medyayê jî li îranê jî û hê li gelek derên din jî, îslam li dû şer û kuştinên mezin hatiye pejirandin. Serqisê li kurdistanê li dû gelek şer û serhildanê giran îslam dikeve nava vê erdnîgarê. Weka serhildanên babek û xurremiye gelek serhildanên din tên dayîn. Lê dawiya dawî gel îslamiyetê dipejirîne. Li dû pejirandina îslamiyetê jî, bi tayibetî di warê zanîn û zanistê de gelek pêşketinên mezin çê dibin. Gelek zanyar û fîlozofê mezin derdikevin. Lê meriv dikare bi hêsanî bêje tevahiya van zanyar û fîlozofên kurdistanî her çiqas di bin felsefeya îslamê de hiş û mêjiyên xwe bimeşînîn jî ji bandora her sê fîlozofên medyayî yên kevnar nefilitîne. Felsefeya fîlozofên kurdistanê her tim di nava xwe de fikr û ramanên her sê fîlozofên medya  kevnar stirandine. Niha bi vê nivîsê re em ê derbasî van fîlozofên kurdistanê yên serdema navîn bibin.

Di nava fîlozofên, felsefeya serdema navîn ya kurdistanê de navê yekemîn ebûl henîfe yê dînawerî ye. Em ê felsefeya serdema navîna a kurdistanê bi Ebûl henîfe Ehmed ê kurê dawidê Dînawerî bidin destpê kirin. Birastî di kurdistanê de felsefeya serdema navîn bi awayekî sîstematîk, bi Şihabuddîn Suhreverdî destpê dike, lê ji ber ku Dînawerî çixir li pêş Suhrewerdî û fîlozofên dû Suhrewerdî  kolaye û rê li pêş wan vekiriye, em ê bi Dînawerî destpê bikin. Ki ye Dînawerî?

Navê wî Ebûl Henîfe Ehmedê kurê Dawidê kurê Wenand e. Ev navnasa wî ya dirêj e. Lê di nava ehlê îlm û zaninê de, bi tayibetî jî di nava ehlê medresê de weka Dînawerî tê naskirin. Navê xwe ji cîhê jidayikbûna xwe digire. Di 820"an de li Dînawerê (Deynûr) jidayik dibe Dînawer niha girêdayî kurdistana îranê ye. Li Kermaşanê (Kermanşah) li ser rêya hemedanê ye. Dînawerî ji nava zanyarên kurdistanê yên mezin ê ewilî ye. Îslam di 632-634"an de tê kurdistanê lê zû bi zû di nava gel de nayê pejirandin. Weka ku me gava berê li jor jî got em vê yekê di serhildana Babekê Kurd de jî dibînin, ji 813"an destpê dike heya 816"an didome ev serhildan. Yên ku di vê serhildanê de cîh digirin jî tev Ezerî, Ecem, Kurd û gelên din ên Mazdekî ne. Ji ber vê yekê diyar e ku îslam heya 150-200 salan jî, hê bi tevahî di nava gel de rûneniştiye. Di erdîgareke wisa de bapîrê Dînawerî wenand jî baweriya xwe diguherîne û dibe musilman. Ango Dînawerî bi malbatî ji nifşa xwe ya duyemîn û vir de musilman e.

Niha em werin ser xebat û ramanên Dînawerî. Ez nêzî du mehan e li ser Dînawerî lêkolînan dikim û di derbarê jiyan û xebatên wî de li agahiyan digerim. Ji gava ku min dest bi lêkolîna jiyana wî kiriye heya îro ez li hember mezinahiya wî wisa heyirîm ku, birastî min jixwe û ji lêkolîner û rewşenbîrên beriya xwe fedî kir ku heya niha zanyar û fîlozofekî mîna Dînawerî hê me bi kurdan nedaye naskirin.

Dînawerî zanyarekî pirralî ye. Ne tênê li ser qadekê du qadan di gelek qadan de çixir kolaye û rê daye pêş zanyarên dû xwe. Di warê riweknasiyê (botanîk) de, di warê zoojojiyê de, di warê zimanzaniyê (fîlolojî) de, di warê tipê de, di warê mantiqê de, di warê dîrokê de, di warê erdnîgariyê de, di warê astronomiyê de, di warê meteorolojiyê de, di warê matematîk û mekanîkê de berhem nivîsîne û van berhemên wî ji alî zanyarên mezin ên dû wî weka çavkaniyên herî bi bawerî hatine bikarhanîn. Di heman demê de avakarê îlmê qethiyetê ye. Di nava Ereban de weka bavê riweknasiyê hatiye bi navkirin. Ji ber ku bi pirralîbûna xwe bala gelek zanyarên biyanî kişandiye, gelek zanyarên biyanî li ser lêkolîn kirine. Li ewrûpayê weka di derdora zanistî de weka “dehayê kurd” tê naskirin. Yekem car wî li ser dîrok û antroplojiya kurdan lêkolîn kiriye û bi navê “ensab el-ekrad” berhemek nivîsiye. Di vê berhema xwe de ji dîrokên kevnar heya roja xwe bav û kalên kurdan girtiye dest. Dîsa di dîrokê de yekem car wî xerîtaya kurdistanê xêz kiriye. Navê kurdistanê di xeriteya xwe de bikarhaniye.

Di pirtûka xwe ya “kitab el-nebat” ê de navê riwekên kurdistanê bi kurdî girtiye. Dîsa di warê astronomiyê de ewqas pêşve çûye ku xebatên wî tenê bi berheman tixubdar nemaye di heman demê de nêrîngeheke jî avakiriye (çavdêrxane,rasatxane). Niha em di vê nivîsê de çiqas pesnê wî hildin dê dîsa jî hindik bimîne ji bo wî, lewra ne tenê di nava kurdan de meriv dikare bi hêsanî bêje di nava şaristaniya îslamê de ji zanyarên herî bi rûmet yek e. Lê mixabin îro ji ber ku lê nehatiye xwedîderketin, ji bilî çend kesên zanînhez bêtir kes bi navê wî jî nizane. Ez niha li ser fikr û felsefeya wî, li ser jiyan û xebata wî dûr û dirêj rawestim belkî berhemeke dûr û dirêj karibim li ser binivîsim. Lê ji ber ku pêdivî bi kurtgirtina mijarê heye. Ez ê niha tenê berhemên ku wî nivîsîne ji we re diyar bikim û nivîsê biqedînim.

Berhemên ku di derbarê zanistên matematîk û xwezayê de nivîsîne

1- Kîtab el-cebr we muqabîle (pirtûka cebîrê)

2- Kîtab el-nebat (riweknasî)

3- Kîtab el-kusuf (rojgirtin)

4- Kîtab el-redd ela reşad el-îsfexanî(astronomî)

5- Kîtab el-hîsab (arîtmetîk)

6- Baxt fî hîsab-el hind ( lêkolîna arîtmetîka hindistanê)

7- Kîtab el-cem wel tefrîq(arîtmetîk)

8- Kîtab el-qîble wel zîwal (astronomî)

9- Kîtab el-enwa (meteorolojî)

10- İslahel mantiq (mantiq)

Berhemên wî yên di warê zanistên civakî de

1- Îxbar ul-tîwal (dîrok)

2- Kîtab el-kebîr (dîroka zanistê ya mezin)

3- Kîtab ul-fîsaha(retorîk)

4- Kîtab ul-buldan(erdnîgarî)

5- Kîtab ul-şi"r we şûara(wêje)

6- Ensab ul-ekrad (dîroka kurdan) (haberdiyarbakır)